Brańsk i okolice w archeologii

Brańsk to miasto z długa tradycją. Pełnię praw miejskich otrzymał już 520 lat temu. Jako osada odgrywać musiał znaczenie już znacznie wcześniej. Jak wyglądały początki pobytu człowieka na tych ziemiach? Jakie ślady po sobie pozostawili poprzedni mieszkańcy tych okolic? W tym artykule postaram się streścić dotychczasowe opracowania dotyczące tego tematu. Osoby zainteresowane bardziej szczegółowym opisem odsyłam do następujących źródeł tego streszczenia:

1. “Pradzieje Brańska i okolic” Zbigniew Romaniuk Bialostoczcyzna nr 4-1994 (Ziemia Brańska t. V)
2. “Wczesnośredniowieczny Zespół Grodowy w Brańsku” Urszula Stankiewicz  Bialostoczcyzna nr 4-1994 (Ziemia Brańska t. V)
3. „Miecz pasawski z Brańska” Zbigniew Romaniuk Ziemia Brańska t. IV (1993)
4. „Na rubieży kultur. Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu”  p.r. U. Stankiewicz i A. Wawrusiewicz Białystok 2011 ISBN 978-83-87026-05-9
5. L. Pawlata, 2006, Osada ludności kultury łużyckiej we wsi Patoki, st. 2, gm. Brańsk, woj. podlaskie, [w:] Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, nr 2, s. 66 – 73.

 

Zapraszam do lektury.

Rafał Korzeniewski

Spis Treści

 

• Wstęp
• Paleolit
• Mezolit
• Neolit
• Epoka brązu
• Epoka żelaza
• Średniowiecze

Wstęp

Do tej pory w Brańsku i jego okolicach odkryto kilkadziesiąt stanowisk archeologicznych. Na kilku z nich prowadzone były krótkotrwałe prace badawcze lub ratownicze. W samym regionie nie przeprowadzono jednak do tej pory kompleksowych badań wykopaliskowych.  W dotychczasowych opracowaniach wykorzystywano przede wszystkim sprawozdania opisujące przypadkowe odkrycia archeologiczne, w dużej części dokonane przez p. Zbigniewa Romaniuka, który dostrzegając białą plamę na archeologicznej mapie okolic Brańska, od 1973 roku zlokalizował ponad 60 nieznanych wcześniej stanowisk archeologicznych – starożytnych, oraz wczesnośredniowiecznych osad, obozowisk, cmentarzysk.

I to jest dobre miejsce na pewną refleksję. Ile takich stanowisk jest jeszcze nie odkrytych? Ile ktoś odkrył, ale pominął? Ile zostało bezmyślnie zniszczonych? Ile ograbionych? Co zrobić gdy natkniemy się na coś, co wygląda na zabytek? Kiedy i jak reagować? Jeśli Cię to zainteresuje, kliknij w poniższy tytuł:

Dziedzictwo archeologiczne jest bogactwem kulturowym pozostawionym nam przez ludzi zamieszkałych naszą planetę w przeszłości. Obejmuje ono miejsca będące śladem pobytu człowieka, zaliczamy do nich: znajdujące się na powierzchni ziemi grodziska (dawne grody) i kurhany (cmentarzyska), odkrywane pod powierzchnią ziemi ślady dawnych osad, cmentarzysk szkieletowych i ciałopalnych, obiektów produkcyjnych i miast, znajdujące się pod wodą dawne porty, dłubanki i łodzie. Miejsca będące śladem pobytu człowieka nazywamy stanowiskiem archeologicznym. Na ich obszarach występują zabytki archeologiczne. Może to być fragment glinianego naczynia, narzędzie wykonane z krzemienia, brązu lub żelaza; kość lub róg ze śladami obróbki, stare monety, fragmenty naczyń szklanych. Zabytkami też są dawne groby, piece i ślady dawnych domów. Dla kogo ważne jest dziedzictwo archeologiczne ? Istnienie dziedzictwa archeologicznego ważne jest dla wszystkich. Dla: naukowców, historyków i archeologów, którzy badając je próbują odtworzyć ważne aspekty życia dawnych ludzi, wszystkich, którzy poszukują swych korzeni i swojej tożsamości kulturowej. Do kogo należą zabytki archeologiczne? Zabytki archeologiczne są częścią europejskiego dziedzictwa archeologicznego. Zgodnie z obowiązującym w naszym kraju prawem należą do Państwa. Nawet te zabytki odkrywane na obszarach będących własnością prywatną. Dziedzictwem kulturowym na terenie danego województwa zarządza Wojewódzki Konserwator Zabytków. Na terenie województwa pomorskiego Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w porozumieniu z Pomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Gdańsku sprawuje opiekę nad zabytkami i stanowiskami archeologicznymi. Jest to realizowane poprzez: zbieranie wszelkich danych o odkryciach, gromadzenie, konserwacja i opracowywanie zbiorów archeologicznych, zabezpieczenie w terenie stanowisk archeologicznych poprzez doraźne prace ratownicze i badania wykopaliskowe, opracowywanie zakresów i wytycznych dotyczących ochrony archeologicznej dla terenów, na których planowane są prace ziemne. Zagrożenia dziedzictwa archeologicznego. Każde zniszczenie dawnego grobu, osady czy wału grodziska jest nieodwracalne. Zagrożeniem dla stanowisk i zabytków archeologicznych są wszelkie prace ziemne takie jak: prace inwestycyjne (budowa domów, dróg, melioracje, wodociągi), głęboka orka, eksploatacja żwiru i piasku. Część stanowisk archeologicznych zagrożona jest przez procesy naturalne jak: erozja rzek, rozmywanie brzegów klifowych i rozwiewanie wydm. Niszczenie zabytków i stanowisk archeologicznych jest karalne. Jak chronić zabytki i stanowiska archeologiczne. Część stanowisk i zabytków archeologicznych odkrywana jest przypadkowo. Aby uniknąć nieświadomego zniszczenia należy odkryte znaleziska zgłosić archeologom. Znalezione przedmioty najlepiej zostawić w takich warunkach w jakich je odkryto i wstrzymać dalsze prace ziemne. Jeżeli przedmioty zostały już wydobyte z ziemi należy chronić je przed zniszczeniem i zapamiętać okoliczności ich odkrycia. W żadnym wypadku nie należy prowadzić wykopalisk na własną rękę bez udziału archeologa. Ważny jest nie tylko zabytek, ale też i warunki w jakich został odkryty. Gdzie zgłaszać odkrycia ?   Źródło: http://www.archeologia.pl/index.php?n=11

 

Paleolit – Starsza epoka kamienia (do ok 8 tyś. lat p.n.e)

Do tej pory nie udał się odnaleźć klasycznych elementów paleolitycznych, które pozostawiliby po sobie trudniący się zbieractwem i łowiectwem koczownicy. O pobycie człowieka na tych terenach w późnym paleolicie świadczyć mogą jednak takie znaleziska jak fragment krzemiennego narzędzia – najprawdopodobniej liściaka kultury świderskiej, który został odnaleziony na jednym z wydmowych stanowisk na południe od Brańska (rys 1), oraz rdzeń dwupiętowy pochodzący ze stanowiska pomiędzy Brańskiem a wsią Popławy. Elementami paleolitycznymi mogą być też niektóre rdzenie odkryte w trakcie wykopalisk z 1990 r. na uroczysku „Kamianka” pod Brańskiem, które technologicznie można by łączyć z kulturą perstuńską

Mezolit – środkowa epoka kamienia (od ok 8 do 4.5 tyś lat p.n.e)

Z epoki tej pochodzi kilka stanowisk, w tym także pozostałości większych obozowisk ludności zajmującej się zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Najwięcej informacji dostarczyły znaleziska ze stanowiska w pobliżu wsi Chojewo, na którym znaleziono też wspomniany wcześniej paleolityczny liściak. Na stanowisku tym dało się odnaleźć krzemienice (warsztaty krzemieniarzy), a w nich mikrolityczne ostrza krzemienne, rdzenie i krótkie drapacze (Rys. 2).

Rys .2  Fragment liściaka kultury świderskiej (źródło: [1])

Na innym stanowisku, w pobliżu niewielkiej strugi – Siennicy, na piaszczystej wyspie w pradolinie Nurca Z. Romaniuk odnalazł mikrolityczne rdzenie jednopiętrowe, drapacze, trapezy, wióry, odłupki retuszowane i wiele innych. Zbrojniki, narzędzia mezolityczne zostały przez niego odnalezione także na wschodnim skraju Brańska, na uroczysku o nazwie “Kamianka”,  a także na zachód od miasta na zboczu pradoliny Nurca w miejscy nazywanym “Morgi”. Podobne, mezolityczne przedmioty znaleziono również w pobliżu Domanowa, Kiersnówka, Chojewa. Część z tych stanowisk obfitowała w duże ilości półsurowca krzemiennego, odpadów poprodukcyjnych i rdzeni. Wielosezonowe badania powierzchniowe, prowadzenia bez szczegółowej planigrafii rozrzutu materiału zabytkowego, uniemożliwiają jednoznaczne kulturowe zaklasyfikowanie znalezisk. O części zabytków można jednak powiedzieć, ze wykazują cechy charakterystyczne dla mezolitu niemeńskiego z wpływami kundajskimi, oraz kultury janisławickiej i komornickiej.

W 1993 r. w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych na terenie grodziska “Zamczysko” przylegającego do miasta odnaleziono janisławicki zbrojnik mezolityczny (trójkąt prostokątny), przemawiający za pobytem człowieka na tych terenach w omawianej epoce. Nie bez znaczenia jest tez lokalizacja grodziska. Piaszczyste wydmy położone przy zbiornikach wodnych (w tym przypadku u zbiegu rzek “Bronka” i “Nurzec”, które w tamtym czasie łączyły się w tym miejscu) były w mezolicie często wybierane na obozowiska.

 Neolit – młodsza epoka kamienia (4,5 do 1,8 tys. lat p.n.e)

Neolit to epoka, w której człowiek opanował techniki gładzenia kamienia, wiercenia w nim otworów, wypalania glinianych naczyń. Miejsce gospodarki przyswajalnej zajmować zaczęła gospodarka wytwórcza. Z tego okresu pochodzi odkryty przypadkowo w 1932 r. na wschodnich obrzeżach miasta – na cyplu nad rzeką Bronką zwanym “Kamianka” – grób skrzynkowy kultury amfor kulistych. W 1935 r. zostały przeprowadzone prace wykopaliskowe. Opublikował je prof. Włodzimierz Antonowicz. Grób obudowano ciosanymi głazami i przykryto płytami. Złożono w nim szczątki jednego zmarłego, a wraz z nim bogactwo różnorodnych przedmiotów, o widocznych wpływach innych kultur archeologicznych. Były to przedmioty:

• 3 krzemienne, dokładnie obrobione, czworościenne siekiery
• 2 guzki bursztynowe z wywierconymi kanalikami
• 16 naczyń glinianych, w tym:
  • 8 bogato zdobionych amfor
  • amforka szerokootworowa
  • czarka
  • 4 miski
  • 2 puchary sznurowe – typowe dla grobów megalitycznych znanych z Kujaw i Pomorza
  • 3 zdobione nakrywki obejmujące – charakterystyczne dla kultury ceramiku sznurowej, nawiązujące do kultury złockiej (dawny powiat sandomierski)

Przedmioty te stanowią ważne źródło badań nad kontaktami i wzajemnym oddziaływaniem ludności z różnych kultur, a także wskazują na współczesność ich egzystowania.

W latach 50 XX w. , znów przypadkowo,  700 metrów na wschód od wspomnianego miejsca – na skraju uroczyska “Kumat”, odkryto kolejny grób kultury amfor kulistych. Znaleziono w nim trzy starannie gładzone siekierki krzemienne, oraz fragment ornamentowanej amfory kulistej. Relacje znalazców mówiły także o innych naczyniach glinianych, które jednak miały się rozpaść.

Rys .3  Wybór ceramiki kultury amfor kulistych, pochodzący z  grobów odkrytych w pobliżu Brańska (źródło: [4] s. 24)

 

Odkryte groby należą do grupy środkowopolskiej kultury amfor kulistych. Datowane powinny być na drugą, młodszą fazę rozwoju tej kultury (charakterystyczne dla niej są małe, liczące od 1 do 5 grobów pojedynczych lub zbiorowych cmentarzyska). Obfitość pozostałości po tej kulturze na tak mały obszarze pozwala przypuszczać, że w pobliżu znajdować się może nieodkryte do tej pory obozowisko.

W 1985 r.  na zachód od Brańska,  Z. Romaniuk odkrył zniszczony przez wybieranie żwiru pochówek szkieletowy. W 1988 r. stanowisko to przebadał archeolog Jerzy Maciejczuk. Grób ten zdradzał cechy oddziaływań kultury środkowodnieprzańskiej i stanowi odosobniony przykład takiego obrządku pogrzebowego na terenach dawnego województwa białostockiego z przełomu III/II tys. p.n.e. Odnaleziono w nim fragmenty ornamentowanych naczyń glinianych (motyw jodełki, odcisk sznura) a także krzemienny wiórowiec jednoboczny.

Osadnictwo późnoneolitycznej kultury ceramiki sznurowej stwierdzono na skraju pradoliny Nurca przy granicy gruntów Brańska i Patok. Do tej kultury może też należeć fragment brzuśca naczynia z odciskami sznura, znaleziony przez Z.Romaniuka na wschodnim stoku wzniesienia “Kumat”.

W neolicie okolice te były też intensywnie penetrowane przez trwająca przy gospodarce przyswajalnej ludność kultury niemeńskiej (KN). W okolicach Brańska odnaleziono ślady ich obozowisk. Największe z nich Z.R. odkrył w 1982 r. na uroczysku “Kamianka”.  Badania powierzchniowe zaowocowały odnalezieniem licznego materiału krzemiennego z lokalnego surowca narzutowego. Odnaleziono liczne rdzenie, drapacze wiórowe, grociki trójkątne, a także ornamentowane fragmenty ceramiki. W latach 1988-1990 prace wykopaliskowe prowadził tam wspomniany już J. Maciejczuk. W wykopie o łącznej powierzchni ok 200 m² znaleziono kilka obiektów kultury niemeńskiej, w tym obiekt mieszkalny o średnicy 170 cm i głębokości 80 cm z dobrze zachowanym paleniskiem. Odkryto w nim wiele rdzeni wiórowych, w różnej fazie obróbki, a także odłupki i kilka brył surowca. W sąsiedztwie odkryto liczne fragmenty ceramiki KN, wśród nich także bogato ornamentowane. Cześć rdzeni mogła mieć paleolityczne pochodzenie, ogólnie jednak zespół ten można łączyć ze środkową fazą neolitycznego rozwoju KN.

W innym miejscu – na piaszczystym stoku pradoliny rzeczki Mianka Z.R. odkrył fragmenty wylewu naczynia reprezentujący typ liniński KN. Krawędź wylewu naczynia ozdobiona była skośnymi nacięciami, zaś jego szyjka ornamentowana była poziomymi rzędami odcisków bruzdowych.

Ciekawych wniosków może dostarczyć także analiza materiału krzemiennego, którym posługiwano się na tych ternach. W powszechnym użyciu był zbierany z powierzchni ziemi bałtycki krzemień narzutowy. Jednak odnaleziono także przedmioty z innego surowca. W tym drapacz  i grocik z krzemienia czekoladowego.

Rys. 4 Drapacz (a) i grocik (b) z krzemienia czekoladowego (źródło: [1]).

 

 Epoka brązu (ok 1800 do 700 lat p.n.e)

 Kultura trzciniecka

Ślady po lokalnej grupie mazowiecko-podlaskiej odnajdywano do tej pory głównie w zachodniej części Brańska, na terasie nadzalewowej rzeki Nurzec, w kierunku wsi Patoki. Nad jednym z bezimiennych dopływów Nurca, Z. R. odnalazł charakterystyczne fragmenty naczyń, narzędzia krzemienne, duży gliniany przęślik, a także wybłyszczany sierpak krzemienny i inne narzędzia. Można przypuszczać, ze kultura trzciniecka występowała także na innych, okolicznych terenach, między innymi w pobliżu wsi Oleksin, kol. Popławy – Tartak, oraz w wymienianym  już wcześniej stanowisku “Kamianka”. Mniej charakterystyczne stanowiska z epoki brązu odnaleziono także w pobliżu wsi Domanowo,  Kalnica, Kiersnówek. W zbiorach Muzeum Okręgowego w Białymstoku znajduje się okazały okazały toporek kamienny ze wsi Niemyje koło Rudki.

 

 Kultura łużycka

Grupa wschodnia kultury łużyckiej (podgrupa wschodnio-mazowiecko-podlaska) reprezentowana jest przez liczne ślady osadnictwa z przełomu późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Ślady te stwierdzono na licznych stanowiskach.

W latach 1988-1990 prowadzono badania wykopaliskowe na wschodnim skraju Brańska (wspomniana już wcześniej kilka razy “Kamianka”). Odkryto na nim całopalne cmentarzysko kultury łużyckiej, a w nim 9 obiektów, wśród których znajdowało się 7 całopalnych jam grobowych. W grobach, poza szczątkami zmarłych znajdowały się fragmenty ceramiki oraz krzemienne narzędzia. Trzy spośród grobów miały obudowę kamienną. W bezpośrednim sąsiedztwie cmentarzyska odnaleziono ślady osady z dużą ilością rozdrobnionej ceramiki. Materiał ten wstępnie datowano na schyłek epoki brązu i wczesną epokę żelaza.

W 1992 r. w trakcie prac przy budowie oczyszczalni ścieków w Brańsku zniszczeniu uległy dwa jamowe obiekty mieszkalne o średnicy około 1,2-1,5 m i głębokości 50-60 cm. Zebrany materiał ceramiczny wstępnie zaliczono do kultury łużyckiej w jej fazie schyłkowej.

Wyraźny rozwój kultury łużyckiej na tych terenach przypada na na lata 550-400 p.n.e (okres halsztacki D2/D3 wg podziału Paula Reineckiego).  Z okresu tego pochodzą dwa cenne znaleziska ozdób z brązu, zwane “skarbami”. Pierwszy z nich, na który składało się pięć tutulusów, spiralna tarczka z cienkiego drutu, zdobiona bransoleta oraz nagolennik odkryto w XIX w. we wsi Klichy nad rzeką Czarna. Trafił on później do zbiorów Muzeum Prehistorycznego w Berlinie. Drugi, znacznie bogatszy odkryto w 1972 r.  podczas prac przy budowie tartaku na kol. Popławy. Znaleziono wtedy ozdoby z brązu o łącznej wadze 4,8 kg. W tym dwa rodzaje nagolenników, naszyjniki, bransolety. Całość trafiła do zbiorów Muzeum Okręgowego w Białymstoku.W latach 80-tych XX w. Z R. Przeprowadzał dokładne badania powierzchniowe okolicy miejsca, w którym odkryto drugi “skarb”. Udało mu się zlokalizować dużą osadę, oraz cmentarzysko kultury łużyckiej ze wspomnianego wyżej okresu. Z powierzchni pól zebrane zostały fragmenty naczyń, przepalone kości, narzędzia kamienne i krzemienne, stopione szkło, żużel, kościane szydło,  a także fragment glinianej łyżki odlewniczej, półfabrykat ozdoby brązowej i inne. Część tych znalezisk, a także charakterystyka przedmiotów ze “skarbów” przemawia za tym, że wyroby z brązu mogły być produkowane lokalnie.

 

 

Epoka żelaza

W latach 1993/94 archeolog  Jerzy Maciejczuk przeprowadził krótkotrwałe badania na stanowisku archeologicznym odkrytym przez Z. Romaniuka w pobliżu wsi Chojewo. Odkryto tam unikalną w skali Polski, pochodzącą z VI w. p.n.e dużą, owalną jamę, w której znajdowały drobne węgle drzewne, kości oraz skupisko ceramiki. Po pracach konserwacyjnych ustalono, że ceramika wykazuje cechy najwcześniejszej kultury miłogradzkiej.

Do kultury grobów kloszowych może należeć fragment brzuśćca naczynia znalezionego przez Z.R. na przylegającym do miasta starorzeczu Nurca.

W okolicach Załuskich Kościelnych Z. R. odnalazł z kolei fragment naczynia związany z osadnictwem przeworskim lub lateńskim.

Z okres lateńskiego pochodzi jama odkryta w czasie prac wykopaliskowych prowadzonych w 1988 r. na uroczysku “Kamianka”. Także na polach w pobliżu stanowiska odkryto pasujące do tego okresu skorupy i inne fragmenty.

W 1993 roku – w czasie inspekcji konserwatorskiej na stanowisku archeologicznym w pobliżu wsi Chojewo odnaleziono fragment zapinki brązowej, ornamentowanej trzema parami “oczek”, która pochodzi najprawdopodobniej z wczesnego okresu wpływów rzymskich (ok. 75 r. n.e.) i zaliczana jest do kultury przeworskiej.

W 1981 r. na uroczysku “Kumat” Z.R. natrafił na ślady po rozoranym kurhanie z pochówkiem całopalnym z okresu wpływów rzymskich. były to przepalone kości i dwa paciorki z ciemnego szkła z ornamentem festonowym (rys. 6), fragment kościanego grzebienia z delikatnym ornamentem krokwiowym, surową bryłkę bursztynu.

Cmentarzysko kurhanowe odkryto na uroczysku “Maczugi” w okolicach wsi Załuskie Kościelne. Składa się na nie grupa kilkunastu kurhanów o różnej wielkości. Ślady pozostawione w tych miejscach pochodzą z dwóch okresów: okresu wpływów rzymskich oraz wczesnego średniowiecza.

Z okresu wpływów rzymskich pochodzą ślady niewielkich osad zlokalizowanych na terenach Brańska i okolic. Są to wielokulturowe stanowiska, do wspomnianego okresu zaliczają się obok wymienianych wcześniej także inne pozostałości w postaci fragmentów naczyń, szklanych paciorków.

 

Średniowiecze

Na wymienianych i nie wymienianych dotąd stanowiskach najczęściej występują zabytki z wczesnego średniowiecza. Wczesnośredniowieczne stanowiska najprawdopodobniej były związane z istniejącym w Brańsku grodem. Miejsce zwane obecnie “Zamczyskiem” ulokowane było na piaszczystej łasze w widłach rzeki Nurzec i Bronka (współcześnie bieg rzek został zmieniony – Bronka wpada do nurca znacznie wcześniej) . Miejsca tak położone były dobrym punktem do obrony. Ciekawostką jest pochodząca z 1853r. notatka autorstwa Józefa Jaroszewicza mówiąca, że na uroczysku “Kamianka” było drugie grodzisko w Brańsku “… na wiorstę od pierwszego odległe… Po tem  (…) zostały tylko wielkie kamienie a wału małe ślady”.  Istnienia tego drugiego grodziska nie udało się potwierdzić, choć we wspomnianym miejscu Z. R. odnalazł ślady średniowiecznego osadnictwa.  Z relacji jednego z pobliskich rolników wynika, że łąka na granicy Brańska i kol. Kiersnówek skrywa pod darnią liczne kamienie, które wg. niego miały by być resztkami klasztoru. Trudno będzie potwierdzić takie przypuszczenia. Tereny te uległy dużym przeobrażeniom w okresie międzywojennym, przy okazji prowadzonych prac regulacyjnych rzek.

Osadnictwo z wczesnego średniowiecza związane z funkcjonowaniem “Zamczyska” odnaleziono głównie na wysokości dawnego Rynku w kierunku rzeki Nurzec. W 1980 w czasie prac budowlanych natrafiono tam na warstwowo układane, rozłupane kłody drewna, w pobliżu których znaleziono żelazny topór bojowy typu nowogrodzkiego z XI-XII w. (Rys. 7), a także gliniany przęślik i fragmenty naczyń.

W pobliżu kol. Popławy Z.R odnalazł duże fragmenty polepy, ułamki naczyń i przęślik, prawdopodobnie pochodzące z XI w. W trakcie wykopów w centrum Brańska odnaleziono fałszywy denar biskupi z Kamienia Pomorskiego, datowany na około 1190 r. Do czasów obecnych nie natrafiono natomiast na cmentarzysko z  czasów funkcjonowania grodziska. W okolicach odnaleziono jednak inne średniowieczne cmentarzyska.  We wsi Świrydy odnaleziono cmentarzysko w obudowach kamiennych z niewielkimi stellami, które miały być pokryte znakami. Już w latach 90-tych XX wieku cmentarz ten był niemal całkowicie zniszczony na skutek oborywania i wybierania kamieni. Na jednym z głazów Z.R. odnalazł wyryty niewielki krzyż z dwiema poprzeczkami. Średniowieczne kurhany odnaleziono w pobliżu wsi Rudka, Bodaki, Zamianowo.

Około 1970 r. w okolicach “Zamczyska” wyłowiono z Nurca unikalny miecz z przełomu XV i XVI w. Miecz miał długość 107 cm, z czego głownia miała 86 cm. Rękojeść “półtoraręczna”, zakończona masywną, karbowaną gałką. Duży, spłaszczony na końcach jelec miał wykute rowki, w których wklepane mogły być złote lub srebrne ornamenty. Do jelca przykuty został także ornamentowany obłęk. Na głowni zostałą wybita marka “wilk pasawski” w formie z około 1500 r. 22 listopada 1979 r. miecz został przekazany przez Jacka Rzewuskiego do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie i zarejstrowany tam pod nr. inw. 42599. Nie był to jedyny miecz odnaleziony w tych okolicach. W latach 30 – przy okazji wspomnianych prac regulacyjnych odnaleziono długi na około 90 cm miecz, który później niestety zaginął.

“Zamczysko” pozostaje dobrze widoczne. Obecny wał przypomina kształtem literę U i ma wysokość 2,5 -3 metrów. Wielkość wałowań oraz liczny materiał archeologiczny świadczyć mogą o tym, że gród w XI-XIV w. miał ważną pozycję polityczno-gospodarczą. Z drugiej strony brak o tym grodzie wzmianek w dokumentach politycznych i gospodarczych do XIV wieku.

Pierwsze, sondażowe badania grodu przeprowadził przed II wojna światową Roman Jakimowicz. Badał on rejony dawnej bramy wjazdowej i wstępnie określił obiekt jako pochodzący z XII-XIII wieku. W 1940 r. stacjonujące w Brańsku oddziały sowieckie przekształciły “Zamczysko” w strzelnicę, niszcząc przy tym cześć umocnień.

W 1993 r. w związku z obchodami 500-lecia nadania praw miejskich  miastu Brańsk, Urząd Miejski zaprosił archeologów i zasponsorował prace badawcze na terenie grodziska. Wytypowano kilka  obszarów na których rozpoczęto prace. Obaszary te dało się połączyć z następującymi konstrukcjami:

1. pomost
2. wał i fosa
3. obiekty o charakterze mieszkalnym

W takiej tez kolejności zostaną wspomniane dokonane w czsaie prac odkrycia.

Pomost

Pozostałości pomostu zlokalizowano w dwóch wykopach założonych w odległości około 35-40 m na północny wschód od lewego brzegu Nurca. Szerokość pomostu wynosiła  około 220-240 cm. Konstrukcja pionowa pomostu wykonana była głównie z pali dębowych, o przekroju trójkątnym (pale z innych drzew miały przekrój okrągły), które były wbijane grupami po 3-4. Odległość między grupami wahała się od 40 do 80 cm. Przy czym przy większych odległościach stosowano dodatkowe wzmocnienia. Długość pali wahała się od 99 do 160 cm i były one zaciosywane w partiach wbijanych w piach mniej więcej na 1/2 – 2/3 wysokości słupka. Warstwa pozioma pomostu uległa znacznym zniszczeniom. Była wykonana prawdopodobnie z pośledniejszych gatunków drzew i miała drobniejszą budowę. W przebadanym fragmencie nie odnaleziono legarowych konstrukcji nośnych. Sposób budowy pomostu może wskazywać na oszczędne wykorzystanie surowca drewnianego. Na materiał ruchomy z tych wykopów składały się liczne fragmenty ceramiki, przedmioty z kości, żelaza i kamienia. Materiał ten znaleziono w warstwach poniżej 45 cm od powierzchni  – czyli w warstwach poniżej poziomu zalegania płaskich elementów konstrukcji pomostu. Może to wskazywać na to, że funkcjonowanie grodu kończy się wraz ze zniszczeniem pomostu.

W warstwach przy pomoście odnaleziono między innymi grot żelazny z fragmentem drzewca (Rys 9. – pierwszy z lewej), prawdopodobnie typu II (wg. A. Nadolskiego) charakterystyczny dla zachodniej Słowiańszczyzny i krajów bałtyckich. Ornamentowane nieregularnymi żłobkami poziomymi wazowate naczynie gliniane, typu znanego z Małopolski, z zachowanym na szyjce sznurkiem-opaską, datowane wstępnie na XI w.  W warstwach tych odnaleziono też kilkadziesiąt fragmentów naczyń glinianych wczesnośredniowiecznych i średniowiecznych.

Fosa i wały

Warsty związane z fosa stwierdzono w kilku z prowadzonych wykopów. Warstwy te wyraźnie wyróźniały się od innych nawarstwień. W badanych odcinkach dało się wróżnić formę o dwy nieckowatych korytach, o łącznej szerokości około 4 m. W okresie użytkowania grodu fosa najprawdopodobniej wypełniona była wodą. Badania odsłonęły w południowo-zachodnim brzegu fosy pionwe konstrukcje. Składały się one z dębowych, okorowanych pali o średnicy 20-25 cm i długości 180-200 cm. Pale zaostrzono mniej więcej od 1/2-1/3 wysokości. Do wbitych w ziemię pali przymocowana była dębowa, przyciosana na końcach deska  o długości 423 cm , szerokości 20 cm i  grubości do 8 cm. Konstrukcja ta mogła zabezpieczać piaszczyste podłoże przed obsuwaniem się do fosy. Poza korytem od strony wału odsłonięto kolejne słupy, ustawione w rzędzie prostopadłym do linii fosy i biegu wałów.

Materiał archeologiczny wydobyty z tych wykopów tworzą głównie fragmenty naczyń glinianach oraz kości zwierząt. Odnaleziono także kilka przedmiotów metalowych – w tym 1 nożyk, krążek, grot bełtu, fragment podkowy z dwoma podkowiakami oraz 1 kolec ostrogi (Rys. 10 – 2).

Obiekty o charakterze mieszkalnym i użytkowym

W trakcie prowadzonych prac odkryto także fragmenty kilku budynków użytkowych. Dwa z nich uznano za budynki mieszkalne. W jednym z nich odkryto  ślady bardzo zniszczonego paleniska kamiennego oraz okruchy polepy. Wokół paleniska znaleziono  znaczne ilości naczyń glinianych, kości zwierząt, nożyk żelazny oraz fragment przęślika glinianego. W drugim odnaleziono znaczne ilości surowca rogowniczego: poroża łosia, koziołka, jelenia oraz częściowo obrobione kości zwierzęce a także półwytwory i narzędzia z kości i rogu (Rys. 11). Ponadto odnaleziono tam fragmenty ceramiki i mocno skorodowane przedmioty z żelaza.

Rys. 12. Flecik kościany (źródło; [3])

Poza tym budynkami rozpoznano jeszcze 8 innych obiektów. Połowę z nich stanowiły zniszczone paleniska kamienne. Nie udało się określić funkcji pozostałych czterech.  Dwa spośród tych palenisk w przekroju pionowym były nieckowate, w poziomym owalne o średnicy ok 2 m. Oba wyraźnie zagłebione w stosunku do poziomu użytkowego. W jednym z nich stwierdzno, ze ścianki i dno były wyłożone średnimi i drobnymi kamieniami. Wokół obiektu odkryto ślady po słupach. Odnaleziono w nich między innymi fujarkę kościaną, nożyk żelazny oraz fragment innego, ponadto materiał ceramiczny i kości zwierząt.

Jeden z pozostałych obiektów miał w przekroju poziomym kształt nieregularnego czworokątu o płaskim dnie, wypełnionym czarną węglisto-smolistą substancją organiczną z okruchami polepy i przepalonych, pokruszonych kamieni. Znaleziono w nim również pojedyncze, rozrzucone, nieprzepalone i nieokopcone kamienie, oraz jeden duży głaz (36×40 cm). Materiał zabytkowy stanowiły tu nieliczne fragmenty ceramiki, kości zwierzęce, przęślik gliniany, 1 gwóźdź żelazny, fragmenty żelaznych przedmiotów.

Podsumowanie

Ogółem w czasie prac na “Zamczysku”, przebadano obszar o powierzchni 175 m² . Znaleziono 147 przedmiotów zaliczanych do grupy tzw. zabytków wydzielonych. 97 przedmiotów wykonanych było z żelaza. Ponadto kilka tysięcy fragmentów ceramiki, z których prawdopodobnie dałoby się zrekonstruować kilka naczyń w całości. Materiał ten jak do tej pory nie doczekał się wnikliwego opracowania. Wstępna analiza wykazała, ze charakteryzuje się on dużym rozdrobnieniem i niejednorodnością chronologiczną. Fragmenty datowane są na X-XV w. Przy czym dominuje materiał z wieku XII- XIII. Materiał ten jest także zróżnicowany pod względem technologicznym i surowcowym. Zaobserwowano dużo różnorodnych technik i ornamentacji.

Przedmioty żelazne to w przeważającej części noże i nożyki. Odnaleziono także groty, strzemiona, fragmenty ostróg, toporek, 2 radlice tulejowe, 2 dłuta, klamry żelazne, krzesiwa.

Ciekawie prezentuje się zbiór przedmiotów wykonanych z kości i rogu.  Są wśród nich: fujarka, łyżwa, fragmenty grzebienia, oprawki, szydła, zawieszki.

Odnaleziono też dwie ozdoby szklane: krążek wykonany z zielonego, przezroczystego szkła, zdobionego ornamentem wypukłym, oraz fragment spiralnie karbowanej bransoletki z nieprzezroczystego szkła o barwie czarnej, dodatkowo co 12 zwój zdobiony był na kolor żółty.

Zbiory uzupełniają przedmioty z kamienia, takie jak osełki, przęśliki oraz nieliczne przedmioty z brązu.